ΠΕΝΤΟΖΑΛΙ: ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Η αλήθεια είναι πώς αποφεύγαμε συστηματικά να αναφερθούμε στον πασίγνωστο αυτόν χορό, όπως ο διάολος το λιβάνι. Ο λόγος; Η αναπόφευκτη παρεξήγηση που δημιουργείται, μιας και υπάρχει μια τεράστια προϊστορία αντεγκλήσεων.
Πολλοί έχουν ασχοληθεί με την ιστορικότητα και την καταβολή αυτού του χορού, άλλοι τεκμηριώνουν τις απόψεις τους, κάποιοι άλλοι επιμένουν φανατικά χωρίς όμως να αποδεικνύουν κάτι, ενώ αρκετοί είναι αυτοί που δέχονται όλες τις απόψεις χωρίς να το ψάχνουν ιδιαίτερα.
Αφορμή για όσα θα διαβάσετε, είναι το γεγονός ότι το διαδίκτυο σήμερα βρίθει από κάθε είδους ασυναρτησίας, αλλά και προχειρότητας και το στενάχωρο είναι ότι πολλές από τις απόψεις που κυκλοφορούν "ιντερνετικά" δεν έχουν καμία μα καμία υπόσταση. Και επίσης, είναι τραγικό να ακούς από "μεστωμένους" καλλιτέχνες και χορευτές τόσα πολλά "άκυρα" πράγματα.

Για την αρχή του λόγου, να ξεκαθαρίσουμε κάτι, που ίσως να διαφεύγει σε πολλούς. Η μουσικοχορευτική υφή της Κρήτης έχει πάψει εδώ και χρόνια να είναι "παγκρήτια". Η εποχή που ο πυρρίχιος χορός, η πυρρίχια μουσική είχε κοινή  (σχεδόν) μορφή και απήχηση, έχει σταματήσει να υφίσταται, όχι από πέρυσι, όχι πρίν μια δεκαετία, αλλά αιώνες πρίν!
Η κύρια λοιπόν μουσικοχορευτική μορφή του πυρρίχιου, που ήταν παγκρήτιας εμβέλειας, άρχισε από κάποια χρόνια κι έπειτα να φθίνει και να αποκτά τοπικό χαρακτήρα και τοπική δομή, ανάλογα με την κουλτούρα της κάθε περιοχής. Μιλάμε λοιπόν ναί μεν για πυρρίχια μουσική, αλλού όμως την ονόμασαν "Στειακό πηδηκτό", αλλού την ονόμασαν "Καστρινό πηδηκτό", αλλού την ονόμασαν "Σιγανό χορό", αλλού την ονόμασαν "Ρεθυμνιώτικη σούστα", αλλού "Πηδηκτός Μυλοποτάμου", αλλού "Γιτσικιά σούστα" κλπ. Μπορεί καμιά φορά οι μελωδίες να μοιάζουν, όμως υπάρχουν σαφέστατες διαφορές τόσο στην γενικότερη δομή, όσο και στους βηματισμούς της εκάστοτε χοροτροπίας.
Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια ξεκάθαρη παγκρήτια αποδοχή των χορών (όχι όλων), αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η γέννηση τους δεν έγκειται σε τοπικές καταβολές.

Το πεντοζάλι, ο περήφανος αυτός χορός, σήμερα έχει παγκρήτια απήχηση. Και αυτό είναι πολύ καλό, άλλωστε η Κρήτη είναι μία και πρέπει και η μουσική της να αγκαλιάζεται από όλους κι όχι μόνο σε τοπικό επίπεδο. Δυστυχώς όμως, κυκλοφορούν ΕΠΙΣΗΜΕΣ αναφορές που δεν συνάδουν ούτε με την ιστορικότητα του χορού, ούτε και με γνησιότητα του.

Υπάρχει η άποψη που θέλει το πεντοζάλι, πυρρίχιο και πανάρχαιο χορό τον οποίον χόρευαν στην αρχαιότητα οι πολεμιστές του Ιδαίου Άντρου για να σκεπάσουν τις κραυγές του Διός. Τα ίδια λέγονται όμως και για τον Πηδηκτό Μυλοποτάμου. Ας αποφασίσουν τελικά όσοι το σκαρφίστηκαν αυτό, τι χόρευαν οι πολεμιστές, Πηδηκτό ή Πεντοζάλι;  Και ας πούμε ότι χόρευαν πεντοζάλι, τότε γιατί σε ΚΑΜΙΑ αναφορά από αρχαιοτάτων χρόνων δεν συναντάμε την λέξη "πεντοζάλι";

Υπάρχει η άλλη άποψη ότι το Πεντοζάλι ήταν χορός που προϋπήρχε, χωρίς όμως αυτή την ονομασία κι απλά, μεταλλάχθηκε στις εκάστοτε τοπικές κοινωνίες, ανάλογα με την κουλτούρα τους. Αυτό σίγουρα, είναι πολύ πιο κοντά στην πραγματικότητα, μιας και όπως είπαμε και γνωρίζουν οι πάντες, ο πυρρίχιος χορός ήταν ο βασικότερος κρητικός χορός, σε διάφορες παραλλαγές από ένα σημείο και μετά.

Φτάνουμε στο τραγικό της υπόθεσης, ότι το πεντοζάλι είναι αρχαίος χορός της Κρήτης και πήρε το όνομα του(Πεντοζά-λης) από τα πέντε ζάλα(βήματα) που έχει! Μάλλον είτε δεν ξέρουν να μετρούν, είτε δεν ξέρουν τι πάει να πεί βήμα, ειδάλλως ποιός ο λόγος το πεντοζάλι να συναντάται παντού με δέκα(!!!) βήματα;
Εκτός και αν αυτός ο χορός είναι ο.....δεκαζάλης...!

Οι χοροί της Κρήτης, κυρίως αυτοί που σήμερα χορεύουμε, έχουν κάποια αιτία ύπαρξης και αιτία γέννεσης. Μπορεί η ιστορία τους να χάνεται στα βάθη των αιώνων, για μερικούς χορούς όμως, υπάρχουν πράγματα που ξεκάθαρα μπορούμε να παρατηρήσουμε.
Στον θρύλο του Πεντοζαλιού, μπλέκονται πρόσωπα όπως ο Δασκαλογιάννης, περιοχές όπως τα Σφακιά, συμβολικός βηματισμός των 10 ζάλων, συμβολικός αριθμός μουσικών γυρισμάτων (δώδεκα) και συμβολική ονομασία "Πεντοζάλι - Πέμπτο Ζάλο - Πέμπτο επαναστατικό εγχείρημα".
Ο αείμνηστος Κ.Παπαδάκης (Ναύτης), εξιστόρησε από μεριάς του την καταβολή του πεντοζαλιού. Πολλοί την έχουν αρνηθεί, πολλοί την έχουν δεχθεί. Δεν θα μιλήσουμε όμως καθαυτού για όλα όσα υποστήριξε ο Ναύτης. Αλλά όμως, δεν μπορούμε να μην μιλήσουμε για πράγματα που γνωρίζουμε για την καταγωγή του χορού αυτού, ξεχωρίζοντας τον μύθο από την πραγματικότητα. Και για να πούμε κάτι εξ αρχής: Πουθενά - μα πουθενά, δεν συναντάται χορός, ή, μελωδία στην Κρήτη μέχρι και την εποχή της επαναστάσεως του Δασκαλογιάννη με το όνομα "Πεντοζάλι".

Ο Δασκαλογιάννης λοιπόν, έστειλε τον Παπά Τζηρίτη στην Κίσαμο στον Κιώρο, γνωρίζοντας την προ 20ετίας ιστορία της αρχής του συρτού στις Λουσακιές, με σκοπό ο Κιώρος να έρθει στα Σφακιά και να αφιερώσει έναν πολεμικό χορό στους καπεταναίους της σφακιανής επανάστασης του 1770. Ο Ναύτης υποστήριξε ότι υπάρχει και σώζεται σήμερα η επιστολή του Δασκαλογιάννη προς τον Κιώρο για την προετοιμασία χορού του "Πέμπτου Ζάλου". Μύθος; Πραγματικότητα; Δεν ξέρουμε διότι, δεν έχουμε δεί αυτή την επιστολή! Και υπάρχει η άποψη, μα καλά, που γνώριζε ο Δασκαλογιάννης τί συνέβη στις Λουσακιές Κισάμου με την ιστορία του συρτού του Κιώρου; Και μάλιστα, την στιγμή που ο συρτός ήταν παντελώς άγνωστος εκείνη την εποχή στα Σφακιά;
Η αλήθεια είναι πώς αυτό είναι κομβικό κομμάτι στην όλη υπόθεση. Υπάρχει αλληλογραφία του Δασκαλογιάννη, ο οποίος ήταν εύπορος πλοιοκτήτης, με έναν άλλον πλοιοκτήτη της εποχής, τον καπετάν - Ξυπόλητο από την Γραμβούσα. Η αλληλογραφία αυτή χρονολογείται από το 1763 κι έπειτα. Ο Ξυπόλητος ήταν παρών στις Λουσακιές, τότε που θρυλείται ότι πρωτοπαίχθηκε ο συρτός. Άρα λοιπόν; Ο Δασκαλογιάννης ήξερε για το γεγονός των Λουσακιών και ήξερε για τον βιολίστα Κιώρο.
Υπάρχει επίσης το γραπτό πόνημα του μπαρμπα-Μπατζελιού που ώς μεταγενέστερος Όμηρος, αφηγείται στο περίφημο τραγούδι του Δασκαλογιάννη τα της επαναστάσεως τότε. Πουθενά όμως δεν αναφέρει την λέξη "πεντοζάλι". Μύθος; Όχι, πραγματικότητα, δεν αναφέρεται πουθενά στο τραγούδι η λέξη πεντοζάλι. Όμως, υπάρχουν και στοιχεία μυθοπλασίας του μπάρμπα-Μπατζελιού κατά τον αείμνηστο Πάρι Κελαϊδή.

Περνάμε στο κυρίως "ψητό" τώρα. Στις μελωδίες του πεντοζαλιού. Δώδεκα μελωδίες, όσοι ήταν και οι καπεταναίοι. Αυτό υποστήριξε ο Ναύτης, αυτό όμως υποστήριξαν και οι προγενέστεροι του Ναύτη μουσικοί, Ανδρέας Μαριάνος, Μανώλης Φαντάκης, Νικ.Κατσούλης(Κουφιανός), Στέφανος Τριανταφυλλάκης (Κιώρος ο 3ος). Και λόγω της ιδιάζουσας περίπτωσης, ας καταλήξουμε στην άποψη του Κιώρου του 3ου, όπως αυτός την μετέφερε στον μαθητή του, τον Κουνελοκωστή-πατέρα του Μιχ.Κουνέλη, από τον οποίο έχουμε διασώσει την παρακάτω μαρτυρία: "Ο Κιώρος ο 3ος είχε άχτι τους Σφακιανούς, διότι στο ΠΕΝΤΟΖΑΛΙ ΤΟΥΣ, λησμονούσαν  να φωνάζουν στο γύρισμα κάθε στροφής τους καπεταναίους.." Για την ιστορία, ο Κιώρος ο 3ος (Στεφ.Τριανταφυλλάκης από τον Γαλουβά Λουσακιών Κισάμου) ήταν βιολιστής που άκμασε από το 1850 μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα κι ήταν εγγονός του Στ.Τριανταφυλλάκη ή Κιώρου του 1ου, ο οποίος θρυλείται ότι συνέθεσε τις δώδεκα πάρτες του πεντοζαλιού.

Για ανάλογες ιστορίες περί καταγωγής του πεντοζαλιού, διέσωσε τόσο ο Γιώργης Μαριάνος, λόγω του πατέρα του Ανδρέα Μαριάνου, ο οποίος έπαιζε ΤΟ ΠΕΝΤΟΖΑΛΙ με τις 12 μελωδίες κι όχι "Πεντοζάλια, ή , Πεντοζάλη" (Υπάρχει σχετική αναφορά-δήλωση του Γ.Μαριάνου στον Γ.Παπαδάκη).

Ο Ναύτης, σε νεαρή ηλικία, συνέθεσε 2 στροφές στις ήδη 12 προϋπάρχουσες και τις παρουσίασε στον περίφημο λυράρη Κουφιανό. Ο Κουφιανός όμως του είπε "Κωστάκη, ποιοί καπεταναίοι είναι αυτοί οι 2, αφού όλοι κι όλοι ήταν 12;"

Επίσης, ο λυράρης των Σφακίων, Σκουλούδης, είχε δηλώσει στον Πάρι Κελαϊδή ότι αλλιώς παίζουν το πεντοζάλι στα δυτικά χωριά των Σφακίων (Ανώπολη, Άη Γιάννη, Αράδαινα, Μουρί, Λιβανιανά, Αγ.Ρουμέλη κλπ) κι αλλιώς στα ανατολικά χωριά.
Επίσης, ο Πάρις Κελαϊδής, από προσωπική του έρευνα, κι έπειτα από συζήτηση που είχαμε πρό 6ετίας περίπου για το ίδιο θέμα, υποστήριξε ότι το πεντοζάλι ήταν μετασχηματισμός - παραλλαγή κάποιου χορού που προϋπήρχε, πήρε σάρκα και οστά με την μορφή που τον γνωρίζουμε σήμερα, στα χρόνια της επαναστάσεως του Δασκαλογιάννη και μεταφέρθηκε εκτός Σφακίων όταν η επανάσταση απέτυχε και κυνηγημένοι οι καπεταναίοι και τα πρωτοπαλίκαρα τους, μετοίκησαν σε άλλες περιοχές των Χανίων και της Κρήτης γενικότερα ώστε να αποφύγουν τα αντίποινα των Τούρκων. Μαζί τους, πήραν την κουλτούρα τους, τα ήθη και τα έθιμα τους, τους χορούς και τα τραγούδια τους. Άλλωστε, συγγενείς χοροί με το πεντοζάλι (π.χ. Κουτσαμπαδιανός κλπ) παρατηρούνται μερικά χρόνια μετά την καταστολή της επανάστασης του Δασκαλογιάννη και της σχετικής "γέννεσης" του πεντοζαλιού.

Ένα φαινόμενο που δεν πρέπει επίσης να περάσει απαρατήρητο σχετικά με τον τόπο καταγωγής του Πεντοζαλιού, αλλά και της ιστορικότητας του, είναι ο φόρος τιμής πρός τους καπεταναίους. Πώς γινόταν αυτό; Στα ορεινά χωριά της Κισάμου, κυρίως στα Παλαιά Ρούματα, αλλά και σε σελινιώτικα χωριά, όπως έχουν αναφέρει πολλοί παλαιοί καλλιτέχνες οι χορευτές, την στιγμή που άλλαζε η μελωδία του πεντοζαλιού, φώναζαν ένα-ένα τα ονόματα των καπεταναίων της σφακιανής επανάστασης. Αυτό το πράγμα γινόταν από πολύ παλιά και για πολλά πολλά χρόνια και σταμάτησε σταδιακά να υφίσταται από τα μέσα της δεκαετίας του '50 κι έπειτα.

Κάτι άλλο επίσης σημαντικό που αποδεικνύει τον πολεμικό χαρακτήρα του χορού και την σφακιανή του προέλευση: Μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα, το πεντοζάλι στα Χανιά χορευόταν μόνο από άντρες.

Υπάρχει επίσης η άποψη, "δηλαδή οι άλλες μελωδίες που παίζονται στο πεντοζάλι, είναι λάθος;" "Είναι λάθος επίσης να λέμε "σιγανό" και "γρήγορο" πεντοζάλι;"
Νομίζουμε, ότι σύμφωνα με τα παραπάνω στοιχεία, είναι λάθος το να λέμε "πεντοζάλια". Άλλωστε, το πεντοζάλι, έτσι όπως έχει διασωθεί, είναι ένα. Και οι μελωδίες του είναι συγκεκριμένες. Είναι δηλαδή, όταν λέμε "αμαριώτικα" "ρεθυμνιώτικα" πεντοζάλια κλπ, να καταργούμε και την ιστορικότητα, αλλά και την μοναδικότητα του χορού και των μελωδιών. Σαν να λέμε "ένα το χελιδόνι" του Θεοδωράκη...αλλά υπάρχει και το "ένα το χελιδόνι" του...Βαμβακάρη, του Τσιτσάνη, του Καλδάρα, κλπ κλπ κλπ. Υπάρχουν πολλά "ένα το χελιδόνι"; Ασφαλώς όχι. Έτσι και με το Πεντοζάλι. Είναι ένα! Οπότε, όταν προστίθενται άλλες μελωδίες πέραν των 12 αρχικών, μην μιλάμε για γνησιότητα, αλλά καλύτερα για "προσθήκες". Δεν πρέπει να παίζονται λοιπόν οι προσθήκες; Αυτό το αφήνουμε στην κρίση σας.......
Στα του "σιγανού", θεωρούμε ότι έχει γίνει ένα μεγάλο μπέρδεμα, διότι σιγανός χορός(κοντυλιές) είναι άλλος χορός, κι άλλος χορός το πεντοζάλι. Απλά, έγινε συνήθειο, σε πολύ παλαιότερα χρόνια, κυρίως σε περιοχές του Ρεθύμνου, να χορεύουν τον σιγανό και μετά να κολλάνε το πεντοζάλι. Κι έτσι σήμερα - λανθασμένα - μιλάμε για σιγανό και γρήγορο πεντοζάλι.

 Άλλη μια μαρτυρία του Γ.Κουτσουρέλη, όπου στα τέλη της δεκαετίας του '30 βρέθηκε να παίζει στο χωριό Αρμένοι του Ρεθύμνου. Εκεί, του παρήγγειλαν να παίξει σαν πεντοζάλι, τα Ντουρνεράκια.Κατά τον Κουτσουρέλη, στο Ρέθυμνο όλους τους γρήγορους χορούς τους έλεγαν "πεντοζάλια", ανεξαρτήτου μελωδίας και βηματισμού.

Επίσης, ο Νικ. Χάρχαλης, σε γλέντια την δεκαετία του'20 στα Σφακιά, μεταξύ άλλων αναφέρει: "Παίζαμε σερτά, τα θέλανε, αλλά πιο πολύ θέλανε το πεντοζάλι..".

Η άποψη λοιπόν ότι το πεντοζάλι πήρε την ονομασία του λόγω των 5 ζάλων(βημάτων) φαίνεται να είναι πέρα για πέρα λανθασμένη. Όπως και η άποψη επίσης ότι με αυτή την μορφή που το συναντάμε σήμερα, ονομαζόταν, παιζόταν και χορευόταν από αρχαίων χρόνων, είναι κι αυτή λανθασμένη. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς πώς και ποιός ήταν ο προγενέστερος πυρρίχιος χορός, που σε αυτόν στηρίχθηκε το πεντοζάλι, ξέρουμε όμως βάσει όλων όσων αναφέραμε, αλλά και άλλων...τόσων που δεν αναφέραμε, ότι το πεντοζάλι έχει μία καταγωγή, μία ονομασία, μία σειρά μελωδιών. Και όταν μιλάμε για πεντοζάλι, μιλάμε για χορό των Σφακίων, μιλάμε για δημιουργία της χανιώτικης μουσικοχορευτικής παράδοσης, μιλάμε για μοναδικό μουσικοχορευτικό μοτίβο!